Opracowane przez p. Agatę Chruślak, dietetyka szpitalnego RCO, na podstawie książki „Żywienie chorych z nowotworami” – autor Mirosław Jarosz, Iwona Sajór, wydawca PZWL Wydawnictwa Lekarskie, Seria: Instytut Żywności i Żywienia
Więcej o pracy dietetyka w RCO TUTAJ
Odpowiednio wczesne rozpoczęcie leczenia żywieniowego u chorych z nowotworami ma duże znaczenie, ponieważ może wpływać na rokowanie, czas trwania i przebieg terapii przeciwnowotworowej oraz możliwość jej kontynuacji.
U chorych z nowotworami, u których przewód pokarmowy działa prawidłowo, ale podaż pokarmu drogą doustną jest niemożliwa, bądź ograniczona i nie zapewnia właściwego zapotrzebowania na składniki odżywcze, istnieje możliwość prowadzenia leczenia żywieniowego w warunkach domowych – jest to tzw. żywienie enteralne (HEN). Jest to świadczenie refundowane przez NFZ. Podjęcie żywienia dojelitowego w warunkach domowych, wymaga przeszkolenia chorego i jego opiekunów przez wykwalifikowany zespół.
Do najpowszechniejszych metod żywienia enteralnego należą: gastrostomie, stomie zakładane endoskopowo, poprzez które podaje się pokarm w postaci bolusu, bądź podaży ciągłej w zależności od stanu przewodu pokarmowego i miejsca podaży.
Do stosowania żywienia enteralnego (HEN) zakwalifikowano następujące nowotwory:
- głowy i szyi
- jamy ustnej
- krtani
- przełyku
- żołądka
- trzustki
- zaburzeń wchłaniania w przebiegu popromiennego zapalenia jelit
- zespołu jelita krótkiego
- chorych przewlekle niedożywionych
Dietoterapia jako element wspomagający leczenie przeciwnowotworowe
Ogólne zalecenia żywieniowe
Żywienie to jeden z elementów wspomagających terapię przeciwnowotworową. Wyleczenie choroby nowotworowej za pomocą samej diety nie jest możliwe. Odpowiedni sposób odżywiania może jednak poprawić kondycję organizmu, co ma znaczenie dla przebiegu leczenia onkologicznego. Należy pamiętać, że nie istnieje uniwersalna dieta optymalna dla każdej osoby dotkniętej chorobą. Jej rodzaj w dużej mierze zależy od umiejscowienia nowotworu, szczególnie w przypadku, kiedy guz jest zlokalizowany w obrębie jednego z narządów przewodu pokarmowego. Konieczne jest także dostosowanie sposobu żywienia do potrzeb pacjenta z uwzględnieniem jego wieku, płci, aktywności fizycznej oraz ewentualnych chorób współistniejących. Indywidualne zalecenia żywieniowe powinny zostać poprzedzone dokładnym wywiadem oraz pomiarami antropometrycznymi.
Najważniejsze zalecenia ogólne przeznaczone dla osób z chorobami nowotworowymi:
- należy spożywać 4-5 posiłków dziennie, niewielkich objętościowo
- przerwy między posiłkami nie mogą być dłuższe niż 3-4 godziny
- posiłki powinny być urozmaicone, estetycznie podane, mieć atrakcyjny smak i zapach
- jadłospis należy zaplanować tak, by zawierał produkty i potrawy, które chory akceptuje
- w skład posiłku powinny wchodzić produkty o dużej zawartości białka
- źródłem węglowodanów w diecie powinny być pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa i owoce; cukier i słodycze należy ograniczyć do minimum
- każdego dnia należy spożywać warzywa i owoce w takiej formie, w jakiej nie będą powodować dolegliwości – zalecana ilość ok. 400g dziennie
- jeśli warzywa kapustne, cebulowe lub nasiona roślin strączkowych są dobrze tolerowane, można je spożywać w umiarkowanych ilościach. Jeśli powodują jakiekolwiek dolegliwości, należy je z diety wykluczyć
- temperatura potraw nie powinna być ani nadmiernie niska, ani zbyt wysoka
- ilość płynów w ciągu doby nie powinna być mniejsza niż 2l
- sporządzanie potraw – zalecane jest gotowanie w wodzie, na parze, duszenie bez obsmażania, pieczenie w folii, w rękawie, naczyniu żaroodpornym
- tłuszcze roślinne, masło, śmietanę należy dodawać do gotowych potraw
Wskazówki żywieniowe w czasie leczenia chemioterapią:
- dieta powinna być łatwostrawna i zawierać większą ilość białka i powinna być urozmaicona
- należy zwiększyć ilość warzyw i owoców ok. 500g dziennie, w postaci surowej lub przetworzonej np. zupy, musy, kisiele
- należy zrezygnować czasowo ze swoich ulubionych posiłków lub jeść je wyłącznie pomiędzy poszczególnymi cyklami leczenia, aby zapobiec wytworzeniu trwałej niechęci do nich (zmiany odczuwania smaku, nudności, wymioty, biegunki będące skutkiem ubocznym chemioterapii mogą kojarzyć się z ich spożyciem)
- należy unikać mleka, zastępując je produktami fermentowanymi. jeśli wszystkie produkty mleczne w okresie leczenia chemioterapią są źle tolerowane, trzeba je czasowo wyłączyć z diety
Wskazówki żywieniowe w czasie leczenia radioterapią:
- należy zwiększyć liczbę posiłków do 5-6 dziennie
- powinno się ograniczyć tłuszcz w diecie
- należy zwiększyć spożycie produktów bogatych w białko
- jeśli mleko lub przetwory mleczne są źle tolerowane, należy unikać ich w trakcie leczenia, a spróbować ponownie wrócić do diety po zakończeniu radioterapii, można je zastąpić produktami bezlaktozowymi
- należy zwiększyć spożycie warzyw i owoców do 500g dziennie, podawać je w postaci gotowanej oraz w każdej postaci, w której będą tolerowane
- w przypadku niechęci do spożywania ryb lub mięsa trzeba je rozdrobnić, a następnie dodawać do zup, sosów, sałatek
- mniej więcej 2 godziny przed naświetlaniem i bezpośrednio po nim nie należy spożywać pokarmów (dotyczy naświetlania okolic jamy brzusznej)
- w przypadku niektórych chorób układu krwiotwórczego konieczne może się okazać włączenie diety bezglutenowej (polegającej na eliminacji zbóż z glutenem tj. pszenica, żyto, owies, jęczmień) i produktów z ich udziałem. Wykluczone produkty należy zastąpić ryżem, kukurydzą, gryką, amarantusem, ziemniakami. Stosując dietę bezglutenową w czasie naświetlania i miesiąc po jego zakończeniu, można uniknąć wielu nieprzyjemnych objawów niepożądanych
Suchość w jamie ustnej (kserostomia)
Osoby z choroba nowotworową mogą cierpieć z powodu nadmiernego wysuszenia śluzówki jamy ustnej. Przyczyną jest radioterapia, zwłaszcza okolic głowy i szyi, chemioterapia, zażywane leki, a także silne odwodnienie, niedożywienie.
Uczuciu suchości w jamie ustnej towarzyszą następujące objawy:
- zagęszczenie śliny
- zwiększenie pragnienia
- zmiany w odczuwaniu smaku
- trudności w połykaniu
- problemy z mówieniem
- uczucie pieczenia języka i/lub warg
- ból w jamie ustnej
- pękające usta i kąciki ust
- zmieniona powierzchnia języka
Zalecenia żywieniowe w suchości jamy ustnej:
- spożywać więcej potraw w postaci półpłynnej lub papkowatej
- polewać ziemniaki, kasze, ryż, makarony odrobiną oliwy z oliwek lub oleju rzepakowego lub z lekkimi sosami przygotowanymi na bulionach warzywnych bądź drobiowych
- unikać pokarmów suchych, twardych o ostrych krawędziach i wypieczonych skórkach
- wypijać często co 10-15 minut małe ilości wody, jeśli nie ma stanów zapalnych zalecana ilość to 2,5-3l dziennie
- płyny pić przez rurkę
- spożywać mleko pasteryzowane i jego przetwory
- często płukać jamę ustną przestudzonymi naparami siemienia lnianego, rumianku, szałwii
- ssać cukierki działające odkażająco i przeciwzapalnie
- żuć gumę bezcukrową
- unikać słodyczy i słodzenia napojów
- gdy błona śluzowa jest podrażniona, wykluczyć produkty i potrawy nadmiernie kwaśne, gorzkie, zimne, gorące, przyprawy o intensywnym smaku
- należy zwróć większą uwagę na higienę podczas przygotowania posiłków
Jeśli powyższe zalecenia nie przynoszą ulgi, należy zwrócić się do lekarza lub stomatologa o:
- przepisanie leków stymulujących wydzielanie śliny
- wskazanie preparatów zastępujących naturalną ślinę – dostępne w postaci sprayu, tabletek do ssania
- wskazanie odpowiednich płukanek i żeli o niskim stężeniu związków fluoru, bez zawartości alkoholu, do stosowania po posiłkach w celu zapobiegania rozwojowi próchnicy
- pomoc w zwalczaniu infekcji grzybiczych w jamie ustnej
- leczenie próchnicy zębów (najlepiej przed rozpoczęciem terapii przeciwnowotworowej)
Zalecenia żywieniowe w zapaleniu i owrzodzeniu jamy ustnej, gardła, przełyku
- dostosować konsystencję posiłków do nasilenia zmian zapalnych
- zwiększyć podaż płynów do 2,5 -3l dziennie
- spożywać urozmaicone posiłki wykorzystując produkty z różnych grup spożywczych
- unikać zbyt gorących potraw i napojów
- unikać produktów i potraw o szorstkiej i chropowatej strukturze
- produkty typu kasze, ryż, drobne makarony, warzywa i mięso gotować do miękkości, miksować i rozcieńczać wodą przegotowaną
- do potraw dodawać sosy, oliwę z oliwek lub olej rzepakowy, płyny pić przez rurkę
- płukać jamę ustną chłodnymi naparami z rumianku, kory dębu, szałwii lub siemienia lnianego
- spożywać dodatkowo specjalne odżywki, jeśli zbilansowanie diety jest niemożliwe, w przypadku postępującego wyniszczenia zastosować leczenie żywieniowe uzgodnione z lekarzem
Zalecenia żywieniowe przy niedokrwistości:
- należy odżywiać się regularnie, zgodnie z zasadami zdrowego żywienia
- należy codziennie spożywać różne produkty zawierające kwas foliowy, witaminę B12, żelazo czy witaminę C
- należy ograniczyć spożycie mocnej kawy i herbaty zwłaszcza w porach spożywania posiłków
Wykaz zalecanych produktów zawierających znaczne ilości kwasu foliowego, witaminy B12, witaminy C
Kwas foliowy:
- warzywa ciemnozielone: szpinak, szparagi, rzepa, brukselka, brokuły, buraki, sałata, kapusta, kalafiory, pietruszka natka, szczypiorek
- pomidory
- nasiona roślin strączkowych: biała i czerwona fasola, ciecierzyca, soczewica, soja, fasolka szparagowa
- owoce: awokado, pomarańcze, maliny, banany
- inne: drożdże, żółtko jaja, nasiona słonecznika, orzechy
- produkty wzbogacane kwasem foliowym: soki owocowe, płatki śniadaniowe, mąka, pieczywo
Witamina B12:
- chude mięso i wędliny
- ryby
- jaja
- produkty mleczne
Żelazo:
- mięso i wędliny: cielęcina, chuda wołowina, schab środkowy wieprzowy, drób, chude pasztety domowe, chude wędliny drobiowe
- nasiona roślin strączkowych: biała i czerwona fasola, ciecierzyca, soczewica, soja, fasolka szparagowa zielona
- warzywa: kapusta, szpinak, buraki czerwone, natka pietruszki
- produkty zbożowe: kasze, płatki owsiane
Witamina C:
- owoce: czarna porzeczka, truskawki, owoce cytrusowe, owoce dzikiej róży
- warzywa: papryka, natka pietruszki, brukselka, kalarepa, brokuły, kalafior, szpinak
Najważniejsze wskazówki dla chorych i ich bliskich związanych z żywieniem w chorobach nowotworowych
- Chory powinien traktować pożywienie jak lekarstwo, nawet jeśli nie zawsze sprawia ono przyjemność, to zwiększa szanse na zwalczenie choroby
- Ważna jest nie tylko ilość, ale i jakość żywności. Należy, wybierać produkty świeże, krótko przechowywane, o niewielkim stopniu przetworzenia i z małą ilością substancji dodatkowych
- Osoby opiekujące się chorymi na nowotwory, powinny mieć świadomość, że choroba ta wymusza przynajmniej częściową zmianę nawyków żywieniowych, co może znacząco wpływać na samopoczucie i pogarszać jakość życia
- Należy dbać o miłą i przyjazną atmosferę przy spożywaniu posiłków oraz o estetyczny wygląd stołu i potraw, dzięki czemu jedzenie będzie kojarzyło się z przyjemnością
- W przypadku, kiedy osoba z choroba nowotworową od dłuższego czasu boryka się z jadłowstrętem, postępującym niedożywieniem i wyniszczeniem, nakłanianie do spożycia porcji przekraczających jej możliwości nie sprzyja poprawie stanu odżywienia, jest natomiast częstą przyczyną napięć w relacjach chory – rodzina. Może powodować u niego poczucie winy w stosunku do starań osób przygotowujących posiłki, co w rezultacie może doprowadzić do depresji. Lepsze, efekty uzyskuje się łagodnie zachęcając chorego do jedzenia niż wywierając nacisk
- Należy podawać kilka razy w ciągu dnia niewielkie objętościowo posiłki na niedużych talerzach – w ten sposób proporcje nie wzbudzą niechęci swoją objętością
- Nie trzeba zmuszać chorego do jedzenia tego, czego nie lubi. Powinien jeść to, na co ma ochotę, za wyjątkiem tych produktów, które ewidentnie mogą mu zaszkodzić
- Osoby przygotowujące posiłki powinny wykazywać dużo cierpliwości i zrozumienia dla częstych zmian decyzji chorego dotyczących ulubionych posiłków. Zdarza się, że nie chce on zjeść dania, o które prosił. Najczęstszą przyczyną braku apetytu w takich sytuacjach są: zmiany smaku, drażniący zapach potraw, suchość w jamie ustnej, zaparcia, obawa przed biegunką, nudnościami lub wymiotami
- Sytuacja, w której jednego dnia posiłek jest dobrze tolerowany przez chorego, a następnym razem wywołuje dolegliwości, może być spowodowana szeroką gamą skutków niepożądanych leczenia onkologicznego
- Należy monitorować masę ciała chorego i wszelkie zmiany zgłaszać lekarzowi prowadzącemu
- Trzeba rozmawiać z chorym na temat jego problemów związanych z chorobą i żywieniem
Zalecenia żywieniowe dla osób po wyleczeniu choroby nowotworowej
- Należy utrzymywać prawidłową masę ciała, ponieważ zarówno nadmierne wychudzenie, jak i nadwaga są niekorzystne
- Wartość energetyczna diety powinna być ustalona indywidualnie, w zależności od zapotrzebowania organizmu i wysiłku fizycznego
- Dieta musi być urozmaicona, składać się z produktów należących do wszystkich grup spożywczych
- Podstawą diety powinny być węglowodany złożone, których dobrym źródłem są pełnoziarniste pieczywo, kasze, ryż brązowy, razowe makarony
- W każdym posiłku należy spożywać produkty będące źródłem łatwo przyswajalnego białka
- Źródłem tłuszczu w diecie powinny być: ryby, chude mięso, oleje roślinne (oliwa z oliwek, olej rzepakowy do obróbki termicznej), olej z wiesiołka, słonecznika, sojowy do potraw na surowo, orzechy i nasiona
- Trzeba ograniczyć spożycie czerwonego mięsa (wołowina, wieprzowina, jagnięcina) do 500g po ugotowaniu na tydzień
- Codziennie należy jeść przynajmniej 400g warzyw i owoców najlepiej świeżych, a jeśli w takiej postaci nie są tolerowane, wówczas trzeba krótko je gotować w niewielkiej ilości wody lub na parze
- Każdego dnia powinno się wypijać przynajmniej 2 litry płynów
- Należy ograniczyć w diecie ilość soli kuchennej do 5g (1 łyżeczka) biorąc pod uwagę zarówno sól do potraw, jak i te zawartą w produktach spożywczych. W tym celu trzeba zmniejszyć spożycie wędlin, niektórych serów, zrezygnować z konserw mięsnych, rybnych i warzywnych, gotowych zup, sosów, mieszanek przyprawowych i kostek rosołowych, a także zredukować ilość soli dodawanej w trakcie gotowania i unikać dosalania gotowych potraw
- Nie powinno się spożywać żywności spleśniałej, ponieważ zawiera rakotwórcze aflatoksyny. W przypadku zauważenia pleśni na powierzchni produktu żywnościowego lub wyczuciu jej zapachu, należy go niezwłocznie wyrzucić. Nie można jeść żywności po zebraniu pleśni z powierzchni czy po odkrojeniu zepsutego kawałka
- Do przygotowania potraw, powinno się stosować gotowanie w niewielkiej ilości wody lub na parze, duszenie bez obsmażania, pieczenie w piekarniku przy użyciu naczynia żaroodpornego albo specjalnego rękawa. Przeciwwskazane jest smażenie w głębokim tłuszczu, obsmażanie, grillowanie, pieczenie bez folii
- Należy ograniczyć spożycie cukru – nie słodzić napojów, wybierać soki bez dodatku cukru, unikać ciast i słodyczy
- Nie powinno się spożywać produktów tłustych, peklowanych, wędzonych, konserwowanych, sztucznych środków słodzących
- Należy unikać alkoholu
- Nie powinno się stosować suplementów diety bez konsultacji z lekarzem lub dietetykiem. Niektóre makro i mikropierwiastki, witaminy oraz inne substancje bioaktywne dostarczane w wysokich dawkach mogą mieć szkodliwy, a nawet toksyczny wpływ na organizm
- Regularnie należy wykonywać ćwiczenia fizyczne trwające minimum 30 minut, codziennie lub przynajmniej 5 razy w tygodniu. Powinno, się też zwiększyć aktywność fizyczną związaną z codziennymi czynnościami
Wykaz produktów zalecanych i przeciwwskazanych dla osób po wyleczeniu choroby nowotworowej
Produkty zbożowe
Produkty zalecane:
pieczywo mieszane, graham, pełnoziarniste z soją, słonecznikiem, z siemienia lnianego i otrąb, kasze: gryczana, jaglana, jęczmienna, pęczak, manna, kukurydziana, ryż brązowy, pełnoziarnisty, dziki, biały, makarony razowe, mąka razowa, ziemniaczana, kukurydziana, gryczana, orkiszowa z amarantusa, płatki owsiane, jęczmienne, kukurydziane, orkiszowe, otręby
Produkty przeciwwskazane:
pieczywo pszenne, cukiernicze płatki śniadaniowe słodzone
Mleko i produkty mleczne
Produkty zalecane:
chude i półtłuste mleko (krowie, kozie), chude i półtłuste sery, twarogowe, mleczne napoje fermentowane: kefir, jogurt, zsiadłe mleko, maślanka
Produkty przeciwwskazane:
mleko tłuste powyżej 2% tłuszczu, jogurty kremowe, tłuste sery twarogowe, twarożki do smarowania pieczywa, sery żółte, topione, pleśniowe
Warzywa, potrawy z warzyw, grzyby
Produkty zalecane:
w zależności od indywidualnej tolerancji: ziemniaki, marchew, pomidor, buraki, dynia, cykoria, kalafior, szpinak, bakłażan, brokuły, brukselka, kabaczek, cukinia, sałata, kapusta – wszystkie odmiany, ogórek, jarmuż, papryka, cebula, koper, natka pietruszki, por, seler naciowy, szczypiorek, warzywa surowe lub krótko gotowane
Produkty przeciwwskazane:
ziemniaki, smażone frytki, placki, ziemniaczane, bigosy, warzywa konserwowane, grzyby smażone z tłuszczem
Owoce
Produkty zalecane:
w zależności od indywidualnej tolerancji: borówki, maliny, cytryny, limonki, grejpfruty, mandarynki, morele, brzoskwinie, jabłka, banany, melony, winogrona, truskawki, wiśnie, porzeczki, jagody, poziomki, ananasy, kiwi, gruszki
Produkty przeciwwskazane:
grejpfruty i sok grejpfrutowy w przypadku zażywania leków przeciwhistaminowych, supresyjne, obniżające cholesterol, blokerów kanału wapniowego, przeciwgrzybiczych, przeciwlękowych, nasennych, przeciwdrgawkowych
Mięso i wędliny
Produkty zalecane:
kurczak, indyk bez skóry, cielęcina, konina, królik, chuda wołowina, schab środkowy, szynka wieprzowa, szynka drobiowa, polędwica, chuda szynka wieprzowa
Produkty przeciwwskazane:
tłuste mięso wieprzowe, wołowe, kaczka, gęś, tłuste wędliny, salami, kabanosy, wędliny podrobowe, kaszanki, pasztetowa, parówki, mielonki, salcesony, pasztety, konserwy mięsne
Jaja i potrawy z jaj
Produkty zalecane: gotowane, omlety, jajecznica na parze lub na niewielkiej ilości oleju roślinnego, 2-5 jaj na tydzień, można dodatkowo wykorzystać więcej białka
Produkty przeciwwskazane:
z dodatkiem majonezu, jajecznica na maśle, smalcu lub boczku
Ryby, przetwory rybne i potrawy z ryb
Produkty zalecane:
dorsz, mintaj, sola, flądra, płastuga, szczupak, okoń, sandacz, halibut, pstrąg, morszczuk, karp, tuńczyk
gotowane w wodzie lub na parze, duszone, pieczone w piekarniku, w galarecie, do przygotowywania
potraw wybierać świeże lub mrożone
Produkty przeciwwskazane:
ryby wędzone, konserwy rybne, w zalewach solnych i octowych, panierowane i smażone, w głębokim tłuszczu
Rośliny strączkowe
Produkty zalecane: w zależności od indywidualnej tolerancji: fasolka szparagowa, bób, soczewica, soja, ciecierzyca, fasola, groch, gotować z dodatkiem kminku
Tłuszcze
Produkty zalecane: w ograniczonych ilościach: oleje roślinne: rzepakowy, oliwa z oliwek, olej z wiesiołka, olej lniany, sojowy, słonecznikowy, z pestek winogron, świeże masło, miękkie margaryny
Produkty przeciwwskazane:
smalec, boczek, słonina, śmietana, majonez, margaryny twarde
Zioła i przyprawy
Produkty zalecane: bazylia, cząber, kolendra, lubczyk, majeranek, melisa, mięta pieprzowa, rzeżucha, szałwia, trybula, kardamon, cynamon, goździki, imbir, gałka, muszkatołowa, ziele angielskie, anyż, wanilia, oregano, kurkuma, pieprz ziołowy, estragon, sól potasowa lub magnezowa, niewielkie ilości czosnku, jeśli jest dobrze tolerowany
Produkty przeciwwskazane: pieprz naturalny, chili, curry, ostra papryka, ocet
Napoje:
Produkty zalecane: woda mineralna niegazowana, słabe napary herbat, soki z owoców i warzyw bez dodatku cukru, kompoty bez cukru, koktajle mleczno-owocowe, kakao bez cukru na chudym mleku, kawa zbożowa lub naturalna w niewielkiej ilości jeśli jest tolerowana
Produkty przeciwwskazane:
napoje gazowane, nektary, napoje owocowe i soki z dodatkiem cukru, syropy owocowe, napoje energetyczne, herbaty granulowane, kakao, słodzone
Inne
Produkty zalecane: w ograniczonych ilościach: gorzka czekolada, budynie, kisiele, sorbety, musy, ciasto biszkoptowe, ciasto drożdżowe, bułka chałka, dżemy i konfitury niskosłodzone, miód pszczeli, orzechy bez soli i tłuszczu włoskie, laskowe, arachidowe, nerkowce, nasiona słonecznika, dyni, sezamu
Produkty przeciwwskazane:
pączki, ciastka, ciasteczka, cukierki, czekolada mleczna, czekolada biała batony, ciasto francuskie, torty, kremy, bita śmietana, ptysie, serniki z tłustego sera, chipsy, krakersy, solone orzechy, paluszki, dżemy i konfitury, miód sztuczny